1. Stare Miasto 2. Nowe Miasto 3. Szymanowska 4. Wielądka 5. Parysowska 6. Świętojerska 7. Nowolipie 8. Kapitulna (Zadzikowska) 9. Dziekania 10. Leszno 11. Tłumackie (Tłomackie) 12. Mariensztadt 13. Dziekanka 14. Wielopole 15. Grzybów 16. i 24. Bielino 17. Stanisławów 18. Aleksandria 19. Nowoświecka 20. Ordynacka 21. Tamka-Kałęczyn 22. Bożydar-Kałęczyn 23. Nowogrodzka 24. i 16. Bielino 25. Solec 26. Golędzinów 27. Praga 28. Skaryszew-Kamion
Jurydyki Warszawy – zespół ponad 20 jurydyk duchownych i świeckich otaczających Warszawę. Powstawały w pobliżu królewskiej Warszawy, składającej się w tamtym czasie z dwóch miast: Starej i Nowej Warszawy. Zostały zlikwidowane uchwaloną 18 kwietnia 1791 ustawą zwaną Prawem o miastach
Opis
Pierwsze jurydyki duchowne, Dziekania i Świętojerska, powstały w średniowieczu[1]. Późniejsze liczne rozporządzenia królewskie (m.in. z lat 1544, 1550, 1558, 1565 i 1570) zakazywały tworzenia jurydyk w obrębie Warszawy[2]. Proces powstawania jurydyk, czyli prywatnych terenów w obrębie miasta i na gruntach podmiejskich wyjętych spod działania sądownictwa i administracji miejskiej, przyspieszyła ustawa sejmowa z 1559 roku. Jurydyki świeckie zaczęły być tworzone na przedmieściach w pierwszej połowie XVII wieku[3].
Podstawą prawną utworzenia jurydyki był przywilej królewski[4]. Polscy władcy nadawali je dość chętnie[5]. Zakładali je m.in. magnaci, dostojnicy kościelni, klasztory i bogata szlachta[6]. Założycielem jurydyki Stanisławów był król Stanisław August Poniatowski[7]. Jurydyki lewobrzeżne (poza Aleksandrią) były zakładane na prawie chełmińskim, natomiast prawobrzeżne − magdeburskim[8].
Właściciele i mieszkańcy jurydyk byli zwolnieni od wszystkich zależności od Starej i Nowej Warszawy[4]. Nie płacili podatków na ich rzecz i nie podlegali sądownictwu miejskiemu[4], stąd jedną z konsekwencji rozwoju jurydyk było zmniejszanie się dochodów miejskich[9].
Niektóre, większe jurydyki tworzyły małe miasteczka[10]. Posiadały odmienny układ przestrzenny, ratusze, jarmarki i wymiar sprawiedliwości[6]. Miały także własne herby (zwykle herby rodowe ich założycieli i właścicieli)[11]. Mniejsze jurydyki rozciągały się na wydzielonym z miasta terenie, ale nie posiadały odrębnych władz miejskich[6]. Kształtowały się w zależności od sieci dróg i układu włók[12].
Jurydyki przyczyniły się do rozwoju terytorialnego miasta, wpływając jednocześnie negatywnie na jego zwartość i jednolitość[12]. Zarządzenia władz miejskich dotyczące m.in. konserwacji bruków, użytkowania wodociągów, ochrony przeciwpożarowej czy żebractwa nie dotyczyły właścicieli jurydyk[12]. Jurydyki odegrały jednak pozytywną rolę w rozwoju gospodarczym (popierając rzemieślników niezrzeszonych w cechach przyczyniły się one do zwiększenia produkcji rzemieślniczej)[13].
Jurydyki zostały zniesione przez ustawę sejmową – Prawo o miastach, uchwaloną w kwietniu 1791[14]. Powstała wtedy aglomeracja miejska pod nazwą Miasto Wolne Wydziałowe i Jego Królewskiej Mości Rezydencjonalne[14]. Po wstrzymaniu wykonania tej ustawy przez konfederację targowicką zaczęła ona obowiązywać od 1794[14]. Po III rozbiorze Polski respektowały ją zarówno władze pruskie, jak i rosyjskie[14].
Jurydyki
- Szymanowska, 1 poł. XVII w.
- Wielądka, 1 poł. XVIII w.
- Parysowska, XVI w.
- Świętojerska, XIV w.
- Nowolipie, 1 poł. XVII w.
- Kapitulna (Zadzikowska), 1638
- Dziekania
- Leszno, 1648
- Tłumackie (Tłomackie), poł. XVIII w.
- Mariensztadt, 1762
- Dziekanka (Dziekania), 1402
- Wielopole, 1693
- Grzybów, 1650
- Bielino, 1757 i 1766
- Stanisławów, 1768
- Aleksandria, 1670
- Nowoświecka, 1659
- Ordynacka, 1739
- Tamka-Kałęczyn, 1659
- Bożydar-Kałęczyn, 1702
- Nowogrodzka, XV w.
- Solec, 1675
- Golędzinów, 1764
- Praga, 1648
- Skaryszew-Kamion, 1641.
Przypisy
- ↑ Maria Bogucka, Maria Kwiatkowska, Marek Kwiatkowski, Władysław Tomkiewicz, Andrzej Zahorski: Warszawa w latach 1526–1795. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 25. ISBN 83-01-03323-1.
- ↑ Maria Bogucka, Maria Kwiatkowska, Marek Kwiatkowski, Władysław Tomkiewicz, Andrzej Zahorski: Warszawa w latach 1526–1795. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 27. ISBN 83-01-03323-1.
- ↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 14 Nowowiejska-Francesco Nullo. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2008, s. 70. ISBN 978-83-88372-37-7.
- ↑ a b c Daniela Kosacka: Północna Warszawa w XVIII wieku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 59.
- ↑ Daniela Kosacka: Północna Warszawa w XVIII wieku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 60.
- ↑ a b c Marian Marek Drozdowski, Andrzej Zahorski: Historia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Jeden Świat, 2004, s. 38. ISBN 83-89632-04-7.
- ↑ Kazimierz Konarski: Warszawa w pierwszym jej stołecznym okresie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970, s. 72.
- ↑ Maria Bogucka, Maria Kwiatkowska, Marek Kwiatkowski, Władysław Tomkiewicz, Andrzej Zahorski: Warszawa w latach 1526–1795. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 302. ISBN 83-01-03323-1.
- ↑ Andrzej Kersten: Warszawa kazimierzowska 1648–1668. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1971, s. 106.
- ↑ Anna Berdecka, Irena Turnau: Życie codzienne w Warszawie okresu Oświecenia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1969, s. 10.
- ↑ Stefan Krzysztof Kuczyński: Herb Warszawy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1977, s. 37.
- ↑ a b c Eugeniusz Szwankowski: Warszawa. Rozwój urbanistyczny i architektoniczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Techniczne, 1952, s. 40.
- ↑ Eugeniusz Szwankowski: Warszawa. Rozwój urbanistyczny i architektoniczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Techniczne, 1952, s. 40−41.
- ↑ a b c d Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 300. ISBN 83-01-08836-2.
Bibliografia
- Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 300. ISBN 83-01-08836-2.
Linki zewnętrzne
- Jurydyki warszawskie na portalu warszawa1939.pl. warszawa1939.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].